پرچم ایران پیش از اسلام:

در اوستا به درفشی به شکل گاو بالدار اشاره شده است.پرچم دوران هخامنشی به احتمال زیاد عقابی با بال های گشوده با قرص خورشیدی در پشت سر عقاب بوده است.در زمان اشکانیان پرچمی استفاده میشد که مزین به خورشید بود.ارتش اشکانی نیز دارای پرچمی ابریشمی مزین به اژدها بودند.در کتیبه های سنگی دوران ساسانی نقش چهار پرچم را میتوان یافت که یکی در بیستون مربوط به شاپور دوم و بقیه در نقش رستم مربوط به هرمز دوم،بهرام دوم و شاپور دوم می باشند.

هخامنشیان

کوروش کبیر

درفش کاویان:
نخستین اشاره در تاریخ اساطیر ایران به وجود پرچم ، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی دهاک (ضحاک) بر میگردد.در آن هنگام کاوه برای آنکه مردم را علیه ضحاک بشوراند پیشبند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شدند سپس کاخ فرمانروای خونخوار را در هم کوبید و فریدون را بر تخت پادشاهی نشاند.فریدون نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیشبند کاوه را با دیباهای زرد وسرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند،آن را درفش شاهی خواند و بدین سان درفش کاویان پدید آمد.
نخستین رنگهای پرچم ایران زرد و سرخ و بنفش بود،بدون آنکه نشانه ای ویژه بر روی آن وجود داشته باشد.درفش کاویان صرفآ افسانه نبوده و به استناد تاریخ تا پیش از حمله اعراب به ایران به ویژه در زمان ساسانیان و هخامنشیان پرچم ملی و نظامی ایران را درفش کاویان میگفتند.طبری در کتاب تاریخ خود به نام الامم والملوک چنین مینویسد: درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است شصت سانتیمتر به حساب آوریم؛تقریبا پنج متر عرض و هفت متر طول میشود.ابواحسن مسعودی در مربج اهب نیز به همین موضوع اشاره میکند.به روایت اکثر کتب تاریخی درفش کاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود،بدون آنکه نقش جانوری بر روی آن باشد.هر پادشاهی که بر قدرت میرسید تعدادی جواهر بر آن می افزود.به هنگام حمله اعراب بر ایران در جنگی که در اطراف شهر نهاوند در گرفت درفش کاویان به دست آنان افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور "بهارستان" نزد عمربن خطاب خلیفه مسلمانان بردند وی از دیدن گوهر ها،درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود دچار شگفتی شد. فضل الله حسینی قزوینی در کتاب المعجم مینویسد : "امیر المومنین سپس بفرمود تا آن گوهر ها را برداشتند و آن پوست را سوزاندند."با فتح ایران به دست اعراب ایرانیان تادویست سال هیچ درفش یا پرچمی نداشتند و تنها دو تن از قهرمانان ملی ایران زمین ،یعنی ابومسلم خراسانی و بابک خرمدین دارای پرچم بودند.ابومسلم خراسانی پرچمی یکسره سیاه رنگ داشت و بابک خرمدین پرچمی یکسره سرخ رنگ،به همین علت بود که طرفداران این دو را سیاه جامگان و سرخ جامگان می خواندند.از آنجایی که علمای اسلام تصویر برداری و نگارگری را حرام میدانستند تا سالهای مدید هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفش ها تصویر نمیشد.

دوره اساطیری

درفش کاویانی نمادی از کاوه آهنگر،فریدون و جمشید

سیاه جامگان

رنگ سیاه، نماد پیروان ابومسلم خراسانی

سرخ جامگان

رنگ سرخ، نماد پیروان بابک خرم دین

نخستین تصویر بر روی پرچم ایران:
در سال 355 خورشیدی(976 میلادی) که غزنویان با شکست دادن سامانیان زمام امور را بر دست گرفتند ،سلطان محمود غزنوی برای نخستین بار دستور داد نقش یک ماه را بر روی پرچم خود که رنگ زمینه آن یکسره سیاه بود زر دوزی کنند. سپس در سال 410 خورشیدی (1031 میلادی) سلطان مسعود غزنوی به دلیل دلبستگی به شکار شیر دستور داد نقش و نگار یک شیر جایگزین ماه شود.

غزنویان

پرچم سلطان محمود غزنوی

افزوده شدن نقش خورشید بر پشت شیر:
در زمان خوارزمشاهیان یا سلجوقیان سکه هایی زده شد که بر روی آن نقش خورشید بر پشت شیر آمده بود،رسمی که به سرعت در مورد پرچم ها نیز رعایت گردید.در موردعلت استفاده از خورشید دو دیدگاه وجود دارد یکی اینکه چون شیر گذشته از نماد دلاوری و قدرت نشانه ماه مرداد هم بوده و خورشید در ماه مرداد در اوج بلندی و گرمای خود است،به این ترتیب همبستگی میان خانه شیر (برج مرداد) با میانه تابستان نشان داده میشود.نظریه دیگر بر تاثیر آیین مهر پرستی و میترائیسم در ایران دلالت دارد و حکایت از آن دارد که به دلیل قداست خورشید در این آیین ،ایرانیان کهن ترجیح دادند خورشید بر روی سکه ها و پرچم ،بر پشت شیر قرار گیرد.
قدیمی ترین پرچم شیروخورشید دار شناخته شده به سال 826 هجری قمری همزمان با دوره تیموریان برمیگردد.این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمس الدین کاشانی {یک منظومه از جهانگشایی مغولان} به تصویر کشیده شده است.این مینیاتور که حمله مغولان به حصار شهر نیشابوررا نشان میدهد،سربازان مغول را نشان می دهد که پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر مزین به هلال ماه حمل می کنند.

قدیمی ترین پرچم شیر و خورشید دار

شناخته شده به سال 826 هجری قمری همزمان با دوره تیموریان

سکه شیر و خورشید دوران سلجوقیان

پرچم در دوران صفویان:
در میان شاهان سلسله صفویان که حدود دویست و سی سال بر ایران حاکم بودند تنها شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشتند. پرچم شاه اسماعیل یکسره سبز رنگ بود و بر بالای آن تصویر ماه قرار داشت.شاه طهماسب نیز چون خود زاده ماه فروردین (برج حمل) بود دستور داد به جای شیر تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را هم بر روی پرچم ها و هم بر سکه ها ترسیم کنند. هرچند صفویان از علم ها و پرچم های متفاوتی استفاده می نمودند،چنین مینماید که تا زمان شاه عباس کبیر پرچم شیر و خورشید پرچم اصلی صفویه میشود.در این زمان اروپاییانی که از ایران بازدید کرده اند پرچم های ایران را سه گوش ومزین به نقش شیر و خورشید،ذوالفقار یا آیات قرآنی توصیف کرده اند.در این زمان این نشان تفصیری شیرین پیدا میکند آنگونه که پیداست صفویان شیر را مظهر امام علی و خورشید را مظهر نور دین یا عظمت خداوندی که همان تغییر شکل یافته فر ایزدی است می دانستند. به گفته افسانه نجم آبادی استاد دانشگاه هاروارد، شیر و خورشید مظهر دو پایه ایران آن زمان است.مذهب و حکومت.

صفویان

پرچم دوره شاه اسماعیل اول

صفویان

نشان شیر و خورشید برای اولین بار به طور رسمی از این دوره وارد پرچم ایران شده است

صفویان

پرچم دوره شاه طهماسب اول

پرچم در عهد نادر شاه افشار:
نادر شاه که مردی خود ساخته بود توانست با کوششی عظیم ایران را از حکومت ملوک الطوایفی رها ساخته،بار دیگر یکپارچه و متحد کند.سپاه او از سوی جنوب تا دهلی،از شمال تا خوارزم و سمرقند و بخارا،از غرب تا موسل و کرکوک و بغداد و از شرق تا مرز چین پیشروی کرد.در همین دوره بود که تغییراتی در پرچم ملی و نظامی ایرانیان به وجود آمد.درفش شاهی یا بیرق سلطنتی در دوران نادرشاه از ابریشم سرخ و زرد ساخته میشد و بر روی آن تصویر شیر و خورشید هم وجود داشت و در درون دایره خورشید نوشته شده بود "الملک الله" و مهر نادر شاه نیز دارای همین نشان بود. در پرچم ملی ایرانیان در این زمان از رنگ سبز دوران صفویه که نشان تشیع بود استفاده نمی شده است. نادر شاه از دو استاندارد سلطنتی استفاده میکرد درفشی سه رنگ با رنگهای آبی و سفید و سرخ و دیگری درفش هایی که دارای رنگهای آبی وسفید و سرخ و زرد بود که بدون تزیین می بودند هرچند که هنوز پرچم ها سه گوشه بودند.

مهر نادرشاه با نشان شیر و خورشید و عبارت الملک الله

درفش سه رنگ نادر شاه افشار

درفش چهار رنگ نادر شاه افشار

دوران قاجارها،پرچم چهار گوشه:
در دوران آقا محمد خان قاجار سرسلسله قاجارها،چند تغییراساسی در شکل و رنگ پرچم ایران داده شده است.اول آنکه شکل آن برای نخستین باراز سه گوشه به چهار گوشه تغییر یافت و دوم آنکه آقا محمد خان به دلیل دشمنی که با نادر داشت سه رنگ قرمز و آبی و سفید پرچم نادر شاه را برداشت و تنها رنگ سرخ را روی پرچم گذارد.دایره سفید رنگ بزرگی در میان این پرچم بود که در آن تصویر شیر و خورشید به رسم معمول وجود داشت.گاسپار دروویل که در سال 1813- 1812 میلادی در ارتش ایران خدمت کرده بود گزارش میدهد که پرچم ها و نشان های ایرانیان دارای نشان زرهی کشور یعنی یک شیر خوابیده و خورشید در حال طلوع همراه با عبارت سلطان بن سلطان فتحعلی شاه قاجار است. پرچم ها قرمز رنگ هستند که در تارک آنها یک دست نقره ای به نشانه دست علی به چشم می خورد.در دوران محمد شاه قاجار(جانشین فتحعلی شاه) دو درفش یا پرچم به کار می رفته است که بر روی یکی نقش شمشیر دوسر حضرت علی و بر دیگری نقش یک شیر خوابیده و خورشیدی که از پشت آن طلوع میکند قرار داشته است که پرچم اول درفش شاهی ودومی درفش ملی و نظامی ایران بوده است.دروویل تصاویر جالبی از پرچم ایران آورده است در یکی از این تصاویر شیر با شمشیری در دست تصویر شده است این نخستین باری است که با ظهور شیر شمیر در دست رو به رو می شویم.نمادی که از عصر محمد شاه قاجار به بعد به نشان متعارف ملی ایرانیان تبدیل گردید.گویا از اواخر دوران فتحعلی شاه به تدریج دو پرچم شیر و خورشید و ذوالفقار علی با هم تلفیق می شوند و شیر که مظهر علی بوده است شمشیر دریافت میکند.
افسانه نجم آبادی تغییراتی که درعرصه اجتماعی سیاسی ایران که در زمان فتحعلی شاه شروع می شود راعامل تغییرات اعمال شده بر نشان شیر و خورشید می داند.او می نویسد که از زمان فتحعلی شاه به تدریج جنبه مذهبی حکومت و شاهان ایران کمرنگ میشود و به دنبال آن تفصیر شیعی شیر و خورشید جایش را به تفصیر ملی گرایانه می دهد.نوشته های بازمانده از آن زمان از جمله شعری به قلم خود شاه ایران نشان می دهد که خورشید در آن زمان استعاره ازشاه ایران است واشاره به جمشید شاه اسطوره ای ایران در شاهنامه فردوسی دارد.در این نوشتارهای برجای مانده از آن زمان به شیر نیز استعاره ای بر گرفته از اسطوره های شاهنامه نسبت داده اند.شیر درآن زمان اشاره به رستم داشت که شیر نشان او بود و نشانگر پهلوانان و دلاوران ایرانی که آماده برای پاسداری از ایران بودند.محمد شاه در سال 1252 فرمانی صادر کرد که شکل و کارکرد انواع نشانه های شیر و خورشید را تعیین و تعبیری ملی گرایانه از این نشان ارائه می دهد. برای نخستین باراز زمان محمد شاه قاجار در بسیاری از سکه ها و نشان ها تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد.

پرچم دوره آقا محمد خان قاجار

پرچم شیروخورشید مربوط به دوران فتحعلی شاه قاجار 1812

پرچم دوره محمد شاه قاجار

پرچم سه رنگ ایران:
برای اولین بار در دوران صدارت امیر کبیر به سال 1849 در سفارت ایران در لندن پرچم شیر و خورشید ایران برافراشته شد.یحی ذکاء تصویر دو پرچم از مهمترین پرچم های رایج در روزگار قاجار مربوط به سال 1306 هجری قمری را آورده است.اولین پرچم مربع شکل است که نوار بالایی آن سبز و پایینی آن قرمز است.زمینه پرچم سفید رنگ است و در مرکز آن یک شیر و خورشید قرار دارد.از این پرچم برای ساختمان های دولتی و یادمان های سلطنتی،قلعه ها و بنادر و هر آنچه به دولت و سلطنت مربوط بود استفاده میکردند.پرچم دیگر نیز سه رنگ است با این تفاوت که پهنای نوارها مساوی است.شیر و خورشید چنان در میان این پرچم جای گرفته که هر سه رنگ را در بر می گیرد.این پرچم را می توان نخستین پرچم سه رنگ دانست.
انقلاب مشروطیت و پرچم سه رنگ ایران:
با پیروزی جشن مشروطه در ایران و گردن نهادن مظفرالدین شاه به تشکیل مجلس،نمایندگان مردم در مجلس های اول و دوم به کار تدوین قانون اساسی و متمم آن می پردازند.در اصل پنجم قانون اساسی آمده بود :"الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است."کاملا مشخص است که نمایندگان در تصویب این اصل شتابزده بوده اند زیرا اشاره ای به ترتیب قرار گرفتن رنگ ها،افقی یا عمودی بودن آنها،و اینکه شیر و خورشید بر کدام یک از رنگ ها قرار گیرد به میان نیامده بود.همچنین درباره وجود و یا عدم وجود شمشیر یا جهت روی شیر ذکری نشده بود.
به نظر می رسد بخشی از عجله نمایندگان به دلیل وجود شماری روحانی در مجلس بوده که استفاده از تصویر را حرام میدانستند.نمایندگان در توجیه رنگهای به کار رفته در پرچم بر استدلالهی دینی متوسل شدند.بدین ترتیب که میگفتند رنگ سبز رنگ دلخواه پیامبر اسلام و رنگ دین است.بنابراین پیشنهاد میشود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ایران قرار گیرد.در مورد رنگ سفید نیز به این حقیقت تاریخی استناد شد که رنگ سفید،رنگ مورد علاقه زرتشتیان است،اقلیت دینی که هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی کرده اند و اینکه سفید نماد صلح،آشتی و پاکدامنی است و لازم است در زیر رنگ سبز قرار گیرد.در مورد رنگ سرخ نیز با اشاره به ارزش خون شهید در اسلام،بویژه امام حسین (ع) و جان باختگان انقلاب مشروطیت به ضرورت پاسداشت خون شهیدان اشاره گردید.وقتی نمایندگان روحانی با این استدلالت مجاب شده بودند و زمینه مساعد شده بود ،نو اندیشان حاضر در مجلس سحن را به موضوع شیر و خورشید کشاندند و این موضوع را اینگونه توجیه کردند که انقلاب مشروطیت در سال 1285 هجری شمسی به پیروزی رسیدیعنی در برج (اسد)شیر.از سوی دیگر چون اکثر ایرانیان مسلمان شیعه و پیروی حضرت علی (ع) هستند و اسدالله از القاب حضرت علی (ع) است ،بنابراین شیر هم نشان ماه مرداد است و هم نشانه امام اول شیعیان؛در مورد خورشید نیز چون انقلاب مشروطه در میانه ماه مرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خود است پیشنهاد میکنیم خورشید را نیز بر پشت شیر سوار کنیم،که این شیر و خورشید نیز نشانه علی (ع) باشد هم نشانه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد یعنی روز پیروزی مشروطه خواهان البته وقتی شیر را نشانه امام اول بدانیم لازم است شمشیر ذوالفقار را نیز به دستش بدهیم.بدین ترتیب برای اولین بار پرچم ملی ایران به طور رسمی در قانون اساسی به عنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی مطرح شد.

پرچم ایران در دوره ناصرالدین شاه، مشروطیت و پهلوی

پرچم دوره پهلوی:
در زمان رضاشاه پهلوی پرچم مشروطه حفظ شد با این تفاوت که شیر با چهره واقعی تری ترسیم میشد و دیگر خورشید به صورت زنانه ترسیم نمیگردید و خورشید تنها داراری انواری بود.در این زمان در بسیاری از موقعیت ها نظیر استفاده های نظامی پرچم دارای تاج پهلوی نیز بوده است.
مدتی از دوره محمرضا پهلوی،ایران دارای سه پرچم رسمی بوده است."پرچم ملی" که فقط دارای سه قسمت مساوی به رنگ سبز،سفید و سرخ بود."پرچم دولتی" که تنها تفاوت آن با پرچم ملی در نقش شیر و خورشید آن بود و مخصوص ادارات و دستگاه های دولتی و روابط خارجی بود و در نهایت "پرچم سلطنتی" که به رنگ آبی آسمانی بوده و در گوشه سمت چپ آن تاج پهلوی نقش شده بود.

پرچم دوران پهلوی

پرچم ایران پس از انقلاب سال 1357:
در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1358 در مورد پرچم گفته شده است که پرچم جمهوری اسلامی از سه رنگ سبز،سفید و سرخ تشکیل می شود و نشان جمهوری اسلامی (تشکیل شده با حرف الله) در وسط آن قرار دارد. نشانی که بیانگر "الله" و شعار "لا اله الا الله" و نمایشگر لاله که سمبل خون شهید است به رنگ قرمز در میان پرچم و روی رنگ سفید قرار گرفته است.همچنین 22 "الله اکبر"به رنگ سفید و به نشانه پیروزی انقلاب در روز 22 بهمنفدر حاشیه پایین رنگ سبز و حاشیه بالای رنگ قرمز با خط بنایی نوشته شده است که تعبیر اصلی این پرچم به تفصیل در اصل 18 فصل دوم شرح داده شده است.طراح آرم پرچم ، حمید ندیمی ، دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی می باشد.

پرچم ایران پس از انقلاب سال 1357